14- لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ “Gerçek dua O’nadır.”Çünkü ibadet edilmeye ve kendisinden istenilmeye layık olan sadece O’dur, başkası değil.Veya, icabet edilen dua, O’na yapılan duadır. Çünkü O, kendisine dua edene icabet eder. Ayetin devamı da bunu teyit etmektedir.Her iki cihette de “Hak” kelimesi batılın mukabilidir.
Denildi ki ayette geçen “Hak” kelimesinden murat Allahu Teâlâdır. Ona yapılan her dua, hak duadır.
Bu ayetten evvel Erbed ve Amir ile ilgili bir sebeb-i nüzule yer verilmişti. Buna göre bu ayeti değerlendirdiğimizde, onların hiç hatırlarına gelmez bir şekilde helâk olmalarında Hz. Peygamberin duasına bir icabet söz konusu olduğuna ve kendisinin hak üzere bulunduğuna bir delil vardır.
Üstteki ayeti sebeb-i nüzule göre değil, genel bir şekilde değerlendirdiğimizde ise şunu görürüz:
Ayetten murat kâfirlerin Rasûlullah ile mücadelelerine karşı Allahtan başlarına bir ceza inmesini hatırlatmaktır ve Peygamberin duasına icabet edileceğini nazara vererek onları tehdittir.Veya dalaletlerini ve görüşlerinin bozuk olduğunu beyan etmektir.
وَالَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِهِ لاَ يَسْتَجِيبُونَ لَهُم بِشَيْءٍ “O’nun dışında yalvarıp durdukları ise onlara hiçbir şeyle cevap veremezler.”Ama müşriklerin çağırdıkları, dua ettikleri putlar ise, kendilerine
إِلاَّ كَبَاسِطِ كَفَّيْهِ إِلَى الْمَاء لِيَبْلُغَ فَاهُ “Onlar (bu halleriyle) ağzına su gelsin diye iki avucunu açan kimseye benzer.”
فَاهُ وَمَا هُوَ بِبَالِغِهِ “Hâlbuki, o su ona gelecek değildir.”Çünkü o su, camiddir, kendisine yapılan duanın farkına varamaz, icabette bulunmaya güç yetiremez, tabiatına muhalif bir şeyi getiremez. İşte, bunların ilâhları da böyledir.
وَمَا دُعَاء الْكَافِرِينَ إِلاَّ فِي ضَلاَلٍ “Kâfirlerin duası ancak boşa gitmiştir.”
Kâfirlerin duası zâyi olup gitmiştir, tam bir hüsran olmuştur ve bir işe yaramamıştır.
1ّّّ5- وَلِلّهِ يَسْجُدُ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلالُهُم بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ “Oysa göklerde ve yerde kim varsa, hem kendileri hem degölgeleri günün evveli ve âhirinde ister istemez Allah’a secde ederler.”Ayette geçen secde gerçek anlamıyla olabilir. Çünkü melekler, ins ve cinden ehl-i iman olanlar Allaha secde ederler. Bunlar, hem zor anlarında hem de rahat hallerinde severek secde ederler. Kâfirler ise zor zamanlarda ve mecbur kaldıklarında hoşlarına gitmeden secde ederler.Bununla beraber secdeden murat, Allahın onlardan istemiş olduğu şeyleri meydana getirmekte ister istemez boyun eğmeleri de olabilir.Gölgelerinin boyun eğmesi ise, Allahın o gölgeleri uzatmak ve kısaltmak şeklinde çevirmesidir.“Günün evveli ve âhiri” ifadesinden murat, devamlı secde etmelerini anlatmaktır.
Veya gölgelerden hâldir. Bu iki vaktin tahsisi, gölgenin o iki vakitte büyük ve çok olmasındandır.
Ayette geçen “ğuduv”, sabahın ilk vakitleri; “âsâl” ise ikindi ve akşam arasıdır.
16- ) قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ “De ki: “Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?”
وَالأَرْضِ قُلِ اللّهُ “De ki: Allah’dır.”Sen onlara bedel cevap ver, çünkü onlar için bundan başka cevap yoktur.Keza, gökleri ve yeri terbiye edenin Allah olduğu tartışmaya girilmeyecek şekilde açıktır.Veya “Allah” diye cevap vererek onlara telkinde bulun.
قُلِ اللّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُم مِّن دُونِهِ أَوْلِيَاء لاَ يَمْلِكُونَ لِأَنفُسِهِمْ نَفْعًا وَلاَ ضَرًّا “De ki:Kendilerine bile bir fayda ve de bir zarar veremeyen şeyleri, O’ndan başka dostlar mı ediniyorsunuz?”
Sonra da bunu nazara vererek onları ilzam et. Çünkü Allah varken onların bir kısım batıl ilahları dostlar edinmeleri çok gariptir, aklın gereği olmaktan çok uzaktır.
O batıl mabutlar, kendilerine bir faydayı celbedemez veya bir zararı def edemezler. Nerede kaldı başkalarına fayda verebilsinler veya zararı def edebilsinler!
Bu ayet, onların “şefaatçi olurlar” ümidiyle kendilerine batıl ilahlar, dostlar edinmelerinde yoldan çıktıklarına ve görüşlerinin bozuk olduğuna ikinci bir delildir.
قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الأَعْمَى وَالْبَصِيرُ “De ki: Hiç kör ile gören bir olur mu?”
İbadetin hakikatini bilmeyen müşrik, kör insan gibidir. İbadetin gerçeğini bilen tevhid ehli kimse ise, gören kimseye benzetilmiştir.
Bundan murat, insanların ibadetinden gafil batıl mabutlar (putlar) ve onların hâline muttali olan hak mabud, yani Allahu Teâlâ da olabilir.
أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ “Hiç zulümat ve nur (karanlıklarla aydınlık) bir olur mu?”
Ayette şirk karanlıklara, tevhid ise aydınlığa benzetilmiştir.
أَمْ جَعَلُواْ لِلّهِ شُرَكَاء خَلَقُواْ كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ “Yoksa Allah’a, O’nun gibi yaratan birtakım ortaklar buldular da, bu yaratış kendilerince birbirine benzer mi göründü?”Yani onlar Allaha, O’nun gibi yaratıcı olanları şerik yapmış değillerdir ki, yaratma meselesinde kendilerine bir benzerlik görülüp “işte bunlar da Allah gibi yarattılar, dolayısıyla Allah ibadete layık olduğu gibi bunlar da layıktırlar” diyebilsinler.
Hâlbuki onlar Allaha aciz şeyleri ortak kıldılar, öyle ki o şerik kıldıkları, bazı mahlukatın yapabildiklerini bile yapmaktan acizdirler, nerede kaldı Yüce Yaratıcının yaptığını yapabilsinler
