1- الم “Elif, Lâm, mim.”
2- تَنزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِن رَّبِّ الْعَالَمِينَ “Kitabın indirilişi, hiç şüphesiz âlemlerin Rabbindendir.”
3- أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ “Yoksa ‘onu uydurdu’ mu diyorlar?”
“Onu uydurdu...”
Onların bu sözü, Kur’anın âlemlerin Rabbinden olmasını inkâr etmeleridir.
بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ لِتُنذِرَ قَوْمًا مَّا أَتَاهُم مِّن نَّذِيرٍ مِّن قَبْلِكَ “Hayır, o senden önce kendilerine bir uyarıcı gelmemiş olan bir kavmi uyarman için, Rabbinden gelen bir haktır.”Kelâmın bu şekilde nazmında şöyle bir incelik vardır:
Allah önce Kur’anın i’cazına işaret etti. Sonra buna Kur’anın âlemlerin Rabbinden olmasını terettüp ettirdi.[1> Onda şüphe olmasını red ile bunu takrir etti. Sonra buradan intikalle, kâfirlerin Kur’an hakkındaki sözlerine yer verdi, “yoksa…” diyerek durumun onların dediği gibi olmadığına dikkat çekti, onların böyle demelerine muhatapları hayrete sevketti.[2>
Sonra yine isbatına yöneldi, Kur’anın Allah tarafından indirilmiş hak bir kitap olduğunu bildirdi, onun indirilmesinden maksadın ne olduğunu beyanla şöyle söyledi:
“Senden önce kendilerine bir uyarıcı gelmemiş olan bir kavmi uyarman için...”
Hz. Peygamberin muhatapları, Onun gönderilmesinden önce “fetret ehli” idi.[3>
لَعَلَّهُمْ يَهْتَدُونَ “Ola ki, hidayeti kabul ederler.”
Ola ki onları uyarmanla doğru yolu bulurlar, hidayete ererler.
4- اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ “O Allah ki, gökleri- yeri ve bu ikisi arasındakileri altı günde yarattı.”
ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ “Sonra da Arş’a istiva etti.”
Bunların açıklaması A’raf sûresinde geçmişti.[4>
مَا لَكُم مِّن دُونِهِ مِن وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ “Sizin için O’ndan başka ne bir dost vardır, ne de bir şefaatçi.”Allahın rızasını esas maksat yapmadığınızda size yardım edecek ve şefaatçi olacak hiç kimse yoktur.
Veya mana şöyle olabilir: Sizin için Allahtan başka dost ve şefaatçi yoktur. Sizin bütün maslahatlarınızı üstlenen ve yardım gereken yerlerde size yardım eden O’dur.
Bu ikinci manada, “şefaatçi” ifadesi “yardım eden” anlamında mecazen kullanılmıştır. Dolayısıyla sizden elini çektiğinde sizin için ne bir dost olur, ne de bir yardımcı.
أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ “Hâlâ düşünüp öğüt almaz mısınız?”
Allahın öğütlerinden ders almaz mısınız?
5- يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاء إِلَى الْأَرْضِ “Gökten yere işleri O yürütür.”
Allah, dünyadaki icraatını melekler ve melekler dışındaki semavî sebeplerle yapar. Bu semavî sebeplerin eserleri arza nazil olur.
ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ “Sonra bu işler, süresi sizin hesabınızla bin yıl olan bir günde O’na yükselir.”
Sonra O’na yükselir ve ilminde mevcut olarak sabit olur.
“Bin yıl olan bir günde”Bundan murat, semada bunun tedbiri ile arzda vukuu arasındaki zamanın uzunluğudur.Denildi ki: Allah, icraatını levh-i mahfuzda takdir eder, melek bunu yere indirir, sonra bin sene gibi bir zamanda bu Allaha yükselir. Çünkü Sema ile arz arasındaki mesafe, beşyüz senelik olduğundan iniş ve çıkış bin sene olur.
Denildi ki: Allah, bin senelik mukadderata hükmeder, melek bununla yere iner. Sonra, bin yıllık dönem bitince, başka bir bin yıl için melek semaya yükselir.
Denildi ki: Allah, kıyamete kadar olacak bütün işleri takdir eder, sonra bütün işler kıyamet gününde O’na yükselir.Denildi ki: Allah, yapılması emredilen şeyleri vahiy yoluyla semadan arza indirir. Sonra bunların O’nun razı olacağı halis bir şekilde kendisine yükselmesi, ihlaslı olanların ve halis amellerin azlığı sebebiyle, ancak uzun bir zamanda gerçekleşir.
6- ذَلِكَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ “İşte O, gaybı ve şehadeti bilendir.”
İşte, bunu yapan Allah, görüleni de görülmeyeni de bilendir. Her ikisinin tasarrufunu, hikmetine muvafık bir şekilde yapar.
الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ “Azîz – Rahîm’dir.”
O, Azîz’dir, yapmak istediğini yapar.
Rahîm’dir, icraatında kullarına rahmetle muamele eder.
Bunda, Cenab-ı Hakkın bir lütuf ve ihsan olarak maslahatları gözettiğine bir imâ vardır.
7- الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ “O ki, yarattığı her şeyi güzel yaptı.”
Allah hikmet ve maslahata uygun olarak her şeye kabiliyetli olduğu şeyi verdi.
وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنسَانِ مِن طِينٍ “Ve insanı yaratmaya da çamurdan başladı.”
İnsandan murat, Hz. Âdem’dir.
8- ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلَالَةٍ مِّن مَّاء مَّهِينٍ “Sonra da onun neslini, değer siz bir sudan süzülmüş bir hülasadan meydana getirdi.
9- ثُمَّ سَوَّاهُ “Sonra onu düzgün bir şekle soktu.”
Sonra, onun azalarını gerektiği şekilde tasvir ile ona bir kıvam verdi.
وَنَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ “Ve ona ruhundan üfledi.
“Ruhundan” ifadesindeki izafet, insanın şerefini izhar içindir ve insanın çok hayret verici bir yaratılışı olduğunu ve bu insanın Cenab-ı Hakkın rububiyeti ile münasebeti olacak şekilde bir şanı bulunduğunu hissettirmek içindir.
Denildi ki: Bundan murat, şu ifadede kastedilen manadır: “Nefsini bilen Rabbini bilir.”
وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ “Sizin için işitme, gözler ve gönüller var etti.”
Bunları size vermesi, duymanız, görmeniz ve aklınızı kullanmanız içindir.
قَلِيلًا مَّا تَشْكُرُونَ “Ne de az şükrediyorsunuz!”
10- وَقَالُوا أَئِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَئِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ “Dediler: Biz toprakta kaybolduğumuzda, yeniden mi yaratılacakmışız?”Yerin toprağına karışıp ondan ayırt edilmez bir hâle geldiğimizde mi yeniden diriltileceğiz?Böyle diyen kimse, Übey Bin Haleftir. Bunun hepsine isnadı, onların da bu söze taraf olmalarındandır.
بَلْ هُم بِلِقَاء رَبِّهِمْ كَافِرُونَ “Doğrusu onlar, Rablerine kavuşmayı inkâr etmektedirler.”
Onlar, yeniden dirilişi veya ölüm meleğinin onları almasını ve devamındaki hayatı inkâr eden kimselerdir.
1ّ1- قُلْ يَتَوَفَّاكُم مَّلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ “De ki: Size görevlendirilen ölüm meleği sizi vefat ettirecek.”Ölüm meleği, ruhlarınızı kabzederek ve ecellerinizi sayarak hepinizi zamanı geldiğinde vefat ettirir, kimseyi geride bırakmaz.
ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ “Sonra Rabbinize döndürüleceksiniz.”
Sonra, yaptıklarınızın hesabını vermek ve karşılığını almak üzere Rabbinize döndürüleceksiniz.
12- وَلَوْ تَرَى إِذِ الْمُجْرِمُونَ نَاكِسُو رُؤُوسِهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ “O mücrimleri, Rablerinin huzurunda başları öne eğilmiş olarak şöyle derlerken bir görsen!:”
Rablerine karşı suçlu olan bu kimselerin başları önde olması, utanmalarından ve rezil olmalarındandır.
رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا “Ey Rabbimiz! Gördük ve işittik.”
Onlar şöyle derler: Ey Rabbimiz, bize vaat ettiğinin doğru olduğunu gördük ve elçilerinin tasdikini Senden işittik.
فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا “Artık bizi döndür de salih bir amel işleyelim.”
Bizi dünyaya döndür, salih amel yapalım.
إِنَّا مُوقِنُونَ “Biz artık kesin olarak inanmaktayız.”Çünkü, gördüklerimizden dolayı bizde en küçük bir şek kalmadı.Ayette, “Bir görsen…” denilmesinin cevabı hazfedilmiştir. Şöyle takdir edilebilir: “Elbette çok dehşetli bir durum görürdün.”“Bir görsen” ifadesinin temenni için olması da caizdir.[5>Ayette, ilerde olacak bu durumun geçmiş zaman sığasıyla anlatılması, Allahın ilminde sabit olanın, olmuş hükmünde sayılmasındandır.
13- وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا “Eğer dileseydik, her nefse hidayetini verirdik.”Ayetteki hitap Hz. Peygamberedir veya muhatap olan herkesedir.
Şayet biz istesek, imana ve salih amele yol bulacak şekilde muvaffakiyet vererek her nefse hidayet ederdik.
وَلَكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي “Fakat benim (şu) sözüm hak olmuştur:”
Lakin, hükmüm şöyle sabit oldu ve şu vaidde bulundum:
لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ “Andolsun, cehennemi cinlerden ve insanlardan dolduracağım.”Bu, onların iman etmediklerini açıktan bildirmektir. Çünkü Allah ezelde böyle takdir etmiş, bir kısım insanların cehennem ehli olacaklarını söylemiştir.[6>
14- فَذُوقُوا بِمَا نَسِيتُمْ لِقَاء يَوْمِكُمْ هَذَا “O hâlde, bu gününüze kavuşmayı unutmanıza karşılık, tadın azabı!”
Onların “unuttuk” demeleri ve ahiret hakkında tefekkür etmemeleri, kendilerinden azabı kaldırmaz. Çünkü böyle bir unutmak da azabı gerektiren vasıta ve sebeplerdendir.
إِنَّا نَسِينَاكُمْ “Biz de sizi unuttuk.”Biz de sizi rahmetimizden uzak kılarak unuttuk.
Veya bundan murat, unutulmuş kimse muamelesi yapılması tarzında, onların azaba terk edilmeleridir.
وَذُوقُوا عَذَابَ الْخُلْدِ بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ “Yapmış olduklarınıza karşılık tadın ebedî azabı!”
“Tadın azabı” kısmının tekrar edilmesi, te’kid içindir. Öncekinde ahireti unutmalarından dolayı azabı tatmaları nazara verilmişti. Burada da yalanlama ve günahlar gibi kötü fiillerinden dolayı azaba maruz kalmalarına dikkat çekilmiştir. Bunda, hem unutmalarının, hem de kötü amellerinin bu azabı gerektirdiğine bir delâlet vardır.
15- إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ “Ayetlerimize ancak, kendilerine bunlarla öğüt verildiği zaman secdeye kapanan, Rablerine hamd ile tesbih edenler inanırlar.”Ayetlerimize ancak o kimseler inanır ki, ayetlerle kendilerine öğüt verildiğinde Allahın azabından korkar, secdeye kapanırlar.Öldükten sonra diriltmekten aciz kalmak gibi, şanına layık olmayan şeylerden O’nu tenzih ederler.Kendilerini İslama muvaffak kıldığı ve hidayet verdiği için şükrederek O’na hamdederler.
وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ “Onlar kibirlenmeksizin böyle yaparlar.”Israrla büyüklenen kimselerin iman ve taatten geri durması gibi hareket etmezler, büyüklük taslamazlar.
16- تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ “Onlar yataklarından kalkarlar.”
يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا “Korkarak ve ümid ederek Rablerine dua ederler.”
Allahın gadabından korkar ve rahmetini umar bir şekilde Rablerine dua etmek için yataklarından doğrularlar.Hz. Peygamber, ayetin tefsiri sadedinde şöyle der: “Bundan murat, abdin gece ibadetidir.”Yine O’ndan şöyle nakledilir: “Allah öncekileri ve sonrakileri bir tepede topladığında bir münâdi gelir, bütün mahlukatın duyacağı şekilde şöyle nida eder: “Bugün burada toplananlar en itibarlı olanları bilecekler!” Sonra sözüne şöyle devam eder: “Gece ibadeti için yataklarından doğrulanlar ayağa kalksınlar!” Bu kimseler ayağa kalkarlar, sayılarının çok az olduğu görülür.Sonra döner, şöyle nida eder: “Hem bolluk hem de darlık vaktinde Allaha hamdedenler kalksınlar!” Onlar da kalkar, bunların da sayılarının çok az olduğu görülür. Bu iki grup insan, toplu hâlde cennete alınırlar, sonra diğer insanların muhasebesi başlar.”Denildi ki: Sahabeden bazıları akşamdan yatsıya kadar namaz kılarlardı, ayet onlar hakkında indi.
وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ “Ve kendilerine rızık olarak verdiklerimizden(Allah yolunda) infak ederler.”Kendilerine rızık olarak verdiklerimizden hayır yolunda harcarlar.
17- فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِيَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاء بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Şimdi hiç kimse kendileri için, yaptıklarına karşılık göz aydınlığı olacak şeylerden neler gizlenmiş olduğunu bilemez.”
“Hiçbir nefis” ifadesine mukarreb melekler ve önde gelen peygamberler de dâhildir.
Hz. Peygamberden şöyle rivayet edilir: “Allah şöyle buyurur: Salih kullarım için öyle şeyler hazırladım ki, ne göz görmüş, ne kulak işitmiş ve ne de insanın hatırına öyle bir şey gelmiştir.”Hz. Peygamber, devamında şöyle der:“Şu ayeti okuyunuz: “Şimdi hiç kimse kendileri için, yaptıklarına karşılık göz aydınlığı olacak şeylerden neler gizlenmiş olduğunu bilemez.”Onlar için gizli nimetler hazırlanması, onların şanının yüceliğine işaret eder.Denildi ki: Bu ayette anlatılan kimseler, kimsenin görmediği ve bilmediği ameller yaptılar, Allah da onlara amellerinin karşılığını gizledi.
[1> Yani, mu’cize ise Allah kelâmıdır.
[2> “Yoksa…” ifadesinde “nasıl böyle derler?! Bu ne cür’et, bu ne haddini bilmemek, bu ne seviyesizlik!?” gibi manalar kendini hissettirmektedir.
[3>Peygamber davetinin ulaşmadığı dönemlere fetret ve bu dönemlerde yaşayan kimselere de fetret ehli (ehl-i fetret) denilir. “Her ümmet için bir elçi vardır.” “Her kavim için bir yol gösterici vardır” gibi ayetler, bütün ümmetlere, kavimlere peygamber gönderildiğini ifade eder.(Yunus, 47 ve Ra’d, 7) Bununla beraber, Hz. İsa’dan Peygamberimize gelinceye kadarki dönemde olduğu gibi, peygambersiz dönemler de olmuştur. Fetret denilince öncelikle bu dönem akla gelir. Ama fetret ehli bunlarla sınırlı değildir.
[4> Bkz. A’raf, 54
[5> Yani, “ah onları bu halde iken bir görsen…”
[6> Şüphesiz bu durum, Allahtan bir cebri değil, insanların kesblerine terettüp eden bir neticeyi gösterir. Yani, Allah dilese her insana hidayet ederdi. Ama o zaman insanlar melekler gibi olurdu. İşte Allah, insanlık âleminde renklilik olması için onları imtihan etmeyi takdir buyurmuş, imtihanı kaybedenleri cehennemde cezalandıracağını bildirmiştir
